احتمالا اصطلاح بیش فعالی به گوشتان خورده است. تقریبا اکثر ما در خانواده یا اطرافیان، کودک بیش فعال داریم. اما شاید ندانید که بیش فعالی مختص کودکان نیست و اختلال بیش فعالی و کمبود توجه در بزرگسالان نیز وجود دارد. افراد بیش فعال عموما باهوش و با استعداد هستند. با این وجود، در زندگی تحصیلی یا شغلی خود موفقیت قابل توجهی بدست نمی آورند. در واقع، این افراد تمرکز پایینی دارند و قادر نیستند انرژی و استعداد فراوان خود را در مسیر درست بکار برند. البته، امروزه با پیشرفت علم روانشناسی این مشکل تا حد زیادی برطرف شده است. افراد بیش فعال می توانند با آموزش، انرژی و استعداد خود را در جهت صحیح هدایت و به این ترتیب در زمینه های دلخواه خود به موفقیت دست پیدا کنند.
در این مطلب اختلال بیش فعالی و کمبود توجه را بطور کامل مورد بررسی قرار می دهیم. همچنین در ادامه راه حلهایی جهت مواجهه و درمان آن پیشنهاد می دهیم.
اختلال بیش فعالی و کمبود توجه چیست؟
اختلال بیش فعالی و کمبود توجه شایع ترین اختلال روانی در کودکان، ناشی از اختلال رشد عصبی است که علائم مختلفی را از خود نشان می دهد. کودکان مبتلا به این اختلال، بیش از حد فعال هستند و قادر به کنترل انگیزه های ناگهانی و تحریک پذیری خود نیستند و یا در توجه کردن و تمرکز مشکل دارند. این رفتارها می تواند در زندگی روزانه کودکان مبتلا، اختلال ایجاد نماید. این اختلال معمولا در سال های اولیه مدرسه، هنگامی که کودک در توجه کردن دچار مشکلاتی می شود، تشخیص داده می شود. با گذراندن دوره کودکی، اختلال بیش فعالی و کمبود توجه خود به خود بهبود می یابد اما در %60 موارد ممکن است این اختلال به بزرگسالی منتقل گردد. این اختلال در پسران شایع تر از دختران است.
علائم و نشانه های اختلال بیش فعالی و کمبود توجه
بیش فعالی و کمبود توجه نوعی اختلال است که بصورت حرکات مداوم، رفتارهای تکانشی، عدم تمرکز و توجه بر روی یک مسئله دیده می شود.فرد بیش فعال به راحتی و با ساده ترین چیزهای پیرامون خود توجه و تمرکز خود بر روی کاری که در حال انجام آن است را از دست می دهد. بطور کلی بیش فعالی با رفتارهایی نظیر فعالیت مداوم، عدم توانایی در تمرکز، تکانشگری، حواس پرتی و در مواقعی پرخاشگری همراه است.
در اصطلاح علمی از عبارت ADHD برای اختلال بیش فعالی و کمبود توجه استفاده می شود. ADHD نوعی مشکل پیچیده عصبی_ تکاملی است که ممکن است موفقیت کودک در مدرسه یا بزرگسال در محل کارش را تحت تاثیر قرار دهد.
بیش فعالی علائم گوناگونی دارد. تشخیص این اختلال تنها توسط پزشک متخصص امکان پذیر است. زیرا ممکن است رفتاری از نظر یک فرد بیش از حد بنظر بیاید اما از دیدگاه شخص دیگر اینطور نباشد. اختلال ADHD معمولا در دوران کودکی تشخیص داده می شود. طبق آخرین دستورالعمل تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-IV)؛ حدود 5 درصد از کودکان و 2.5 درصد از بزرگسالان یک جامعه مبتلا به ADHD هستند. شاید برایتان جالب باشد که بدانید بیش فعالی و کمبود توجه یکی از شایع ترین اختلالات روانپزشکی در کودکان است و نرخ ابتلا به این عارضه در پسربچه ها 2 برابر بیشتر از دختربچه ها است.
افراد بیش فعال در مقایسه با همسن و سالان خود به وضوح فعالیت بیشتری دارند. این فعالیت زیاد ممکن است در محل کار، مدرسه یا در زمان برقراری ارتباط صمیمانه با سایرین تداخل ایجاد کند و به مشکل تبدیل شود.
به طور کلی شایع ترین علائم بیش فعالی و کمبود توجه شامل موارد زیر است:
- رفتار خود محور
رفتار خود محور یکی از رایج ترین نشانه های اختلال ADHD است. این رفتار ناشی از عدم توجه فرد به خواسته ها و نیازهای اطرافیان می باشد. قطع کردن صحبت دیگران و عدم شکیبایی در رسیدن نوبت دو نمونه از رفتارهایی است که از خودمحوری رفتار نشات می گیرند.
- قطع حرف دیگران یا دخالت بدون اجازه در کارهایشان
رفتار خود محور موجب می شود کودک در زمانی که اطرافیانش مشغول گفتگو هستند و او در حال بازی کردن است، صحبت آنها را قطع کند.
- مشکل در انتظار کشیدن برای نوبت
برای کودکان بیش فعال منتظر ماندن برای رسیدن نوبتشان در حین انجام فعالیت کلاسی یا هنگام بازی با کودکان دیگر بسیار دشوار است.
کودک مبتلا به بیش فعالی و نقص توجه نمی تواند برای مدتی هرچند کوتاه آرام بنشیند. درصورتیکه مجبور به نشستن باشد، ممکن است برخیزد یا بر روی صندلی خود پیچ و تاب بخورد.
- فراموشکاری در انجام فعالیت های روزانه
بیشتر کودکان بیش فعال فراموش کار هستند. آنها وظایف خانه یا تکالیف مدرسه شان را فراموش می کنند. حتی ممکن است لوازم شخصی شان را گم کنند.
عدم تمرکز یکی از بارزترین نشانه های اختلال بیش فعالی است. کودک بیش فعال ممکن است شما را بشنود یا به شما نگاه کند اما در حقیقت، نمی تواند چیزی که شما همان لحظه گفته اید را تکرار کند.
- رویاپردازی
کودک مبتلا به ADHD همیشه پرجنب وجوش و فعال نیست. در برخی مواقع، فرد مبتلا ممکن است به فضا خیره شود و رویاپردازی کند.
- بی نظمی
اولویت بندی در انجام کارهای منزل، تکالیف مدرسه برای کودکان بیش فعال دشوار است. این مسئله ممکن است موجب بروز بی نظمی در عملکرد آنها شود.
- فرار از انجام کارهای ذهنی یا محاسباتی
عدم تمرکز موجب می شود تا کودک مبتلا به ADHD تمایلی به انجام کارهای محاسباتی و ذهنی مانند انجام تکالیف مدرسه نداشته باشد.
- اشتباه در انجام یک برنامه
کودکان بیش فعال بی دقتی زیادی دارند. این بی دقتی ناشی از عدم توانایی وی در پیروی از دستورالعمل هایی است که نیاز به برنامه ریزی یا اجرای دقیق دارند.
- چشم پوشی کردن یا نادیده گرفتن جزئیات، ارتکاب اشتباه از روی بی دقتی در مدرسه، محل کار و یا فعالیت های دیگر
- مشکل در سازماندهی وظایف و فعالیت ها
- گم کردن وسایلی که برای انجام وظایف و یا فعالیت ها ضروری هستند، مانند لوازم مدرسه، مداد، کتاب، تراش و…
- ناتوانی در دنبال کردن دستورالعمل ها، تمام کردن تکالیف مدرسه، کارهای روزمره یا وظایف محل کار
- هنگامی که با فرد مبتلا به طور مستقیم حرف می زنید، به نظر می رسد گوش نمی کند.
- عدم تمرکز در انجام وظایف یا بازی
- بلند شدن و حرکت کردن در شرایطی که انتظار می رود فرد یکجا بنشیند، مثلا در کلاس درس یا محل کار
- پاسخ دادن به یک سوال قبل از اتمام آن یا کامل کردن جملات دیگران
- صحبت نمودن بی وقفه
- ناتوانی در آرام بازی کردن یا شرکت در سرگرمی ها
- دویدن، شلوغ کردن و بالا و پایین پریدن در شرایطی که چنین رفتارهایی نامناسب تلقی می شود.
- بی قراری و پیچ و تاب خوردن در حالت نشسته
چه عواملی سبب بروز اختلال بیش فعالی و کمبود توجه می شود؟
روانپزشک دکتر فرامرز ذاکری اظهار می کند که دلیل قطعی این بیماری ناشناخته است ولی پژوهش ها و تحقیقات نشان می دهند که این اختلال از تعامل بین برخی ژن ها و عوامل محیطی یا حتی عوامل غیر ژنتیکی نشات می گیرد. عواملی که به بروز این اختلال کمک می کنند:
- ژن ها
- استعمال دخانیات، الکل و یا مصرف کردن دارو در دوران بارداری
- تولد زود هنگام و یا وزن کم در هنگام تولد
- آسیب های مغزی
- قرار گرفتن در معرض سموم زیست محیطی
هنوز دلایل دقیق و اثبات شده در رابطه با اختلال بیش فعالی و کمبود توجه وجود ندارد. با این وجود، اکثر روانشناسان و متخصصان آن را یک اختلال تکامل سیستم عصبی (Neuro developmental Disorder) می دانند. برخی از علل اختلال بیش فعالی و کمبود توجه با شرح جزییات عبارتند از:
- عوامل وراثتی
این اختلال می تواند ارثی باشد. ژن ها قادر به انتقال بیش فعالی هستند. احتمال ابتلای کودکان در خانواده هایی که در آنها فرد بیش فعال وجود دارد، بیشتر است.
- رژیم غذایی
مصرف غذاهای پرکالری یا خوردنی هایی که در تهیه آنها رنگ های خوراکی مصنوعی بکار رفته باشد و نیز مواد قندی می تواند سبب بیش فعالی شود.
- عادت های غلط زندگی
سبک زندگی امروزی و نیز استفاده طولانی مدت از موبایل، تلویزیون یا بازی های کامپیوتری یکی دیگر از دلایل احتمالی این اختلال عصبی است.
- عوامل محیطی
سموم و آلاینده ها از عوامل ایجاد اختلال بیش فعالی هستند. تحقیقات نشان داده است احتمال ابتلا به ADHD در کودکان و افرادی که در معرض آلاینده های محیطی نظیر سرب و رنگ های ساختمانی قرار دارند، بیشتر است.
- عوامل اختلال مغز
پژوهش های صورت گرفته ارتباط میان اختلال مغزی و سیستم رشد مغزی با این عارضه را تایید کرده اند. مصرف برخی از داروها در زمان بارداری یا زایمان زودرس از مواردی هستند که موجب اختلالات رشد عصبی در کودکان و در نتیجه بیش فعالی و نقص توجه می شوند.
- اختلالات عاطفی
- پرکاری تیروئید (تیروئید بیش از حد فعال)
صرف نظر از علت اختلال ADHD (وراثتی، تغذیه ای، نورولوژیکی یا عدم تعادل بین انتقال دهنده های پیام های عصبی) تمام افراد بیش فعال یک مشکل را تجربه می کنند و آن هم عدم توجه و تمرکز بر روی یک موضوع یا کار است.
بیش فعالی (ADHD) با نقص توجه (ADD) فرق دارد!
برخلاف تصور برخی از افراد اختلال بیش فعالی همراه نقص توجه همان نقص نیست و با هم فرق دارند. طبق نگارش چهارم دستورالعمل تشخیص روانی (DSM-IV )؛ سه نوع بیش فعالی وجود دارد:
- اختلال نقص توجه یا همان ADD: در این اختلال فرد علائم بیش فعالی را دارد اما فعالیت های مداوم و اضافی و حرکات تکانشی را ندارد.
- اختلال کمبود توجه و بیش فعالی یا همان ADHD: در این اختلال فرد علاوه بر انجام حرکات زیاد دچار نقص توجه و تمرکز است. بعبارت زیاد، فرد نمی تواند بر روی کار خود تمرکز کند و در عین حال تحرک زیادی نیز دارد.
- اختلال کمبود توجه و بیش فعالی ترکیبی یا همان Combined ADHD: در این اختلال، فرد عدم تمرکز، حرکات زیاد و حرکات تکانشی را با هم دارد. این نوع بیش فعالی سخت ترین نوع آن است.
زمان تشخیص اختلال بیش فعالی و کمبود توجه (ADHD)
ADHD بطور کلی در سنین بین 5 سالگی تا 7 سالگی قابل تشخیص است. البته در سنین بالاتر نیز ممکن است فرد از خود علائم بیش فعالی نشان دهد. با این وجود، علائم کامل این اختلال در دوران کودکی قابل مشاهده است. در صورت مشاهده هر یک از علائم بیش فعالی (در قسمت های بعدی مفصلا توضیح داده می شود)، بایستی فورا به یک متخصص روانشناس مراجعه نمایید تا از آسیب های جدی تر بعدی جلوگیری بعمل آید.
فراموش نکنید اختلال ADHD موجب بروز مشکلات فراوانی در فرد مبتلا خواهد شد. مشکلاتی نظیر علاقه به مواد محرک و مخدر، تمایل به قانون شکنی، عدم موفقیت در شغل و حرفه، عدم داشتن حرفه ثابت، عدم توانایی در برقراری روابط اجتماعی و زناشویی و …. از این رو درمان به موقع اختلال ADHD اهمیت فراوانی دارد.
عوارض عدم درمان به موقع ADHD در کودکان
درصورتیکه اختلال بیش فعالی و کمبود توجه به موقع تشخیص و درمان نشود، حالت شدیدتری بخود گرفته و مدل های دیگری از بیماری های رفتاری و اختلالات روانی نیز به آن اضافه می شود. برخی از این بیماری های روانی عبارت است از:
- افسردگی و رفتار شیدایی که ناشی از اختلال دوقطبی فرد است.
- اختلالات اضطرابی عصبی که ناشی از نگرانی و اضطراب حاصل از رفتارهای قبلی هستند.
- اختلالات یادگیری و حس بدبینی
- ناامیدی زیاد و حساسیت شدید نسبت به موضوعات مختلف. این ناامیدی ناشی از تجربه بد فرد از عدم توانایی وی در کنترل رفتار اجتماعی وی است
- سندروم تورت که با هر دو تیک حرکتی و صوتی مشخص می شود.
تست های تشخیص بیش فعالی و کمبود توجه
در دهه های گذشته تشخیص بیش فعالی و کمبود توجه تنها از طریق مشاهدات بالینی امکان پذیر بود. امروزه با رشد علم اعصاب شناختی و تست های عصبی، این اختلال دقیق تر و با جزئیات بیشتر تشخیص داده می شود. آزمون های تشخیصی بر اساس توانایی افراد بر تمرکز روی یک موضوع و حذف سایر موارد و نیز بررسی زمان واکنش بر حسب میلی ثانیه (هزارم ثانیه) انجام می شود. این آزمون ها همگی توسط کامپیوتر انجام می شوند.
- آزمون CANTAB یکی از تست های بررسی توجه بیمار است که تاییدیه سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) را دارد. تست کَن تب یک آزمون تشخیصی نیست. با این وجود، می تواند بطور دقیق تشخیص دهد که آیا تمرکز فرد بهبود یافته است یا خیر.
- آزمون IVA-2 یکی دیگر از تست های تشخیص اختلال بیش فعالی است. این آزمون همچنین میزان توجه و تمرکز دیداری و شنیداری کاربر را بطور دقیق اندازه گیری می کند.
استفاده از نقشه مغزی یکی از بهترین روش های تشخیص بیش فعالی است. این روش اگرچه مورد تایید سازمان غذا و دارو آمریکا نیست با این حال هنوز به عنوان یکی از تکنیک های کاربردی در تشخیص بیش فعالی مورد استفاده قرار می گیرد. در این تکنیک به کمک دستگاه پیشرفته لورتا در مدت زمان بسیار کوتاهی (5 دقیقه) نقشه مغز کاربر استخراج و نوع ADHD مشخص می شود. طول درمان تکنیک نقشه مغزی طولانی نیست. در واقع، با حداکثر 15 جلسه فرد می تواند به میزان قابل توجهی بهبود پیدا کند.
معرفی انواع بیش فعالی (ADHD) از نظر شدت
اختلال بیش فعالی از نظر شدت به سه دسته شدت خفیف، شدت متوسط و شدت شدید تقسیم بندی می شود.
- بیش فعالی با شدت خفیف (Mild): این نوع بیش فعالی تنها علائم کلی بیش فعالی را دارا هستند. این علائم صرفا به نقص های جزئی در رفتار فرد در رابطه با ارتباطات اجتماعی و شغلی مربوط می شوند.
- بیش فعالی متوسط (Moderate): شدت علائم در این نوع اختلال در حد فاصل خفیف تا شدید قرار دارند.
- بیش فعالی شدید (Severe ): علائم بیش فعالی در این نوع بیش از حد معمول و شدید هستند.
درمان اختلال بیش فعالی و کمبود توجه
تشخیص این بیماری فقط بر عهده متخصصان این حوزه است . بنابراین برای تشخیص این اختلال باید به روانپزشک کودک و نوجوان مراجعه نمود. بسیاری از والدین و مربیان مدرسه در تشخیص دچار اشتباهاتی می شوند. شلوغی و شیطنت کودکان به معنای وجود اختلال بیش فعالی و کمبود توجه نخواهد بود.
متدهای مختلف درمانی زیادی وجود دارند که به کاهش علائم و بهبود عملکرد کودکان و یا بزرگسالان کمک می کنند. اختلال بیش فعالی یا کمبود توجه معمولا با دارو، روان درمانی، آموزش یا تمرین و یا ترکیبی از این شیوه ها کنترل می شود.
توجه داشته باشید که مصرف دارو حتما باید زیر نظر متخصص اعصاب و روان و روانپزشک کودک و نوجوان انجام گیرد. برای مراجعه به بهترین روانپزشک کودک و نوجوان به لینک درج شده مراجعه نمایید.