اختلال وسواس فکری عملی (OCD) در کودکان نوعی اختلال اضطراب به شمار میره که در اون، عادت‌ها و رفتارهای مکرر به‌صورت وسواس و در نتیجه افکار استرس‌آور کودک اتفاق می‌افتن. خیلی از بچه‌ها گهگاه افکاری دارن که اونها رو آزار می ده و ممکنه احساس کنن مجبورن در مورد این افکارشون کاری انجام بدن، حتی اگه این کارا منطقی نباشه. مثلاً، اگه لباس مورد علاقشون رو نپوشن، ممکنه نگران بدشانسی آوردن باشن.
تحقیقات نشون می ده که وسواس فکری – عملی یه اختلال مغزیه و معمولاً توی خانواده‌ها زمینه ی ارثی داره، هرچند این به این معنی نیس که اگه والدین به این اختلال مبتلا بشن فرزندشون قطعاً علائم اون رو نشون میده. همچنین ممکنه کودکی بدون‌سابقه ی خانوادگی دچار وسواس فکری – عملی بشه.
دلایل اختلال OCD در کودکان چیست؟
خیلیا ممکنه فک کنن رفتار پدر و مادر باعث ایجاد این اختلال توی بچه‌ها میشه، یا اینکه تربیت اشتباه باعث این اختلال میشه ولی میشه گفت ارتباطی به اینا نداره و یا حتی به کارکردن یا کارنکردن پدر و مادر هم ارتباطی نداره. یکیش استرسه که ممکنه اختلال وسواس فکری عملی توی بچه‌ای که از قبل به اون مبتلاست بدتر کنه، کارهای پدر و مادر ریشه ی پیدایش OCD توی بچه‌ها نیست. ولی بر اساس مشاهدات علمی، چند دلیل احتمالی واسه بروز اختلال OCD هست:
یکیش تفاوت مغزه: پژوهشگرانی که توی این زمینه کارکردن با استفاده از تکنولوژی‌هایی که توی اون تصویر مغز و کارکردش گرفتن، پی بردند که بخش‌های خاصی از مغز توی کودکانی که مبتلا به OCD هستند، در مقایسه با کودکانی که دچار اختلال OCD نیستند متفاوته.
پژوهش‌ها نشون میده که ممکنه علائم و نشانه‌های اختلال وسواس فکری عملی به دلیل خطاهای ارتباطی در بخش‌های مختلفی از مغز کودک، شامل قشر اوربیتوفرونتال، قشر سینگولیت قدامی (هر دو در بخش جلویی مغز)، استریاتوم و تالاموس (بخش‌های عمقی‌تر مغز) باشه. ناهنجاری در انتقال‌دهنده‌های عصبی (مواد شیمیایی مثل سروتونین، دوپامین، گلوتامات که پیام‌هایی رو به سلول‌های مغزی ارسال میکنن) هم در اختلال درگیر هستن.
البته با این که پژوهش‌ها در این زمینه نشان میده که اختلال OCD ممکنه یک اختلال مغزی باشه، ولی دلیل بروز اون هنوز به طور دقیق کشف نشده. مشاهدات نشون میده افرادی که دارای اختلال وسواس فکری عملی هستند، سروتونین رو به مقدار کمتری در مغز خودشون دارن.
دومین دلیلش ژنتیکه: اختلال وسواس فکری عملی معمولاً توی خانواده‌ها مشترکه؛ بنابراین احتمال داره که به ژنتیک ارتباط داشته باشه. اما به‌هرحال ممکنه بدون تاریخچه خانوادگی هم در کودکان بروز کنه. تحقیقات نشون میده که اختلال OCD ممکنه با جهش ژن ناقل سروتونین انسانی مرتبط باشه. افرادی که علائم شدید OCD رو تجربه میکنن، ممکنه تغییرات دومی در همین ژن رو داشته باشن. حدود ۲۵% از مبتلایان به اختلال وسواس فکری عملی یک عضو از خانواده دارن که به این اختلال دچاره.
علاوه بر این، تحقیقات روی دوقلوها کشف شد که اگه یکی از قل‌ها اختلال وسواس داشته باشه، قل دیگه زمانی که دوقلوها همسان هستن احتمال بیشتری داره که به این اختلال مبتلا باشه. به‌طورکلی، پژوهش‌های مربوط به دوقلوها تخمین می‌زنه که ژنتیک تقریباً ۴۵ تا ۶۵% در ریسک ابتلا به این اختلال نقش داره.
بیشتر بخوانید : اختلالات خلقی کودکان
پیش‌بینی اینکه دقیقاً چقدر احتمال داره که پدر و مادر OCD رو به کودکانشون منتقل کنن، دشواره. حتی اگه خود پدر و مادر سابقه OCD داشته باشن. در بیشتر مواقع، احتمال کمی وجود داره که کودکان اختلال وسواس فکری عملی رو مستقیماً از پدر و مادر خود به ارث ببرن. درصورتی‌که قصد بچه‌دارشدن دارید و نگران ابتلای کودک خود به اختلال OCD هستین، توصیه می‌کنیم با بهترین پزشکان روانپزشک دراین‌رابطه مشورت کنین. مشاوران ژنتیک می تونن دررابطه‌با این موضوع با شما صحبت کنن. پژوهش‌های حوزه ژنتیک هنوز در حال انجام هستن و قطعاً در آینده به نتایج دقیق‌تری می‌رسن.
علائم و نشانه‌های اختلال وسواس فکری – عملی در کودکان چیست؟
وسواس فکری و عملی کودکان باعث بروز اجبار یا وسواس یا هر دو عامل است. از رایج‌ترین علائم این بیماری عبارت‌اند از:
- داشتن افکار پریشان
- وسواس شدید در مورد کثیفی یا میکروب
- تصاویر ناخواسته که بارها و بارها تکرار میشن و اضطراب رو در پی دارن
- نیاز مدام به فکرکردن در خصوص چیزی یا تکرار حرفی مانند شمردن، یا تکرار مداوم کلمات به‌صورت بلند یا بی‌صدا،
- شک و تردید مداوم در مورد این که آیا در قفل هست یا خیر
- صرف زمان زیاد روی لمس اشیا
- شمردن چیزها و فکرکردن در مورد اعداد و ترتیب چیزها
- کار و رفتارهای مرتبط به ترس از خشونت
رایج‌ترین نمونه‌های وسواس فکری عملی کودکان چیست؟
از انواع وسواس فکری در کودکان و نوجوانان که در نهایت، منجر به بروز اجبارها میشن، میتونیم به موارد زیر اشاره کنیم:
- احساس ترس درباره مرگ و بیماری؛ به‌طوری‌که کودک صرف‌نظر از فعالیت‌هایی که داره، دائماً احساس میکنه که قراره بمیره یا بیمار بشه!
- احساس نگرانی درباره اینکه یکی از عزیزانش آسیب ببینه، بیمار بشه و یا بمیره.
- نگرانی کودک درباره اینکه یک قانون رو زیر پا گذاشته و مستحق مجازات شدیدی باید باشه!
- ترس و عدم تمایل نسبت به دست‌زدن به وسایل کثیف و آلوده به شکل اغراق‌آمیز
- حساسیت شدید درباره اینکه هر شی، بانظم و شیوه خاص و یکنواخت، در کنار سایر لوازم قرار بگیره.
- نگرانی کودک درباره اینکه اگر کاری بانظم خاصی دنبال نشه، به نتیجه خوبی نمی رسه.
چگونه می‌توانیم مانع بروز وسواس در کودکان خود شویم؟
- با فرزندتون در مورد وسواسش صحبت کنید: برای درمان وسواس فکری کودکان و نوجوانان به شیوه‌ای حمایت‌کننده با او صحبت کنین. گوش بدین و عشق خودتون رو به او نشون بدین. یکی از راه‌های مقابله با وسواس فکری کودک اینه که چیزی بگید که برای موقعیت فرزندتون کارآمد باشه، مانند: «من متوجه شدم که جوراباتو بر اساس رنگ و اندازه ردیف می‌کنی، این کار به این خاطره که اضطراب زیادی داری». بگید که اختلالی به نام وسواس فکری یا OCD ممکنه باعث این رفتارها بشه و هرچقدر هم که این افکار و تشریفات برای او عجیب، شرم‌آور و غیرعادی به نظر می‌رسن، فقط بخشی از علائم معمول OCD هستند.
- به کودک یاد بدید که خودش رو از وسواسش جدا کنه:
در درمان وسواس فکری کودک به OCD یک نام خنده‌دار و یا تحقیرآمیز بدید و هر زمان که می‌خواد برای فرزند شما قلدری کنه، اون رو با همون نام صدا بزنید. شما می‌تونید این اسم‌ها یا شخصیت‌های بدجنس رو از انیمیشن‌ها پیدا کنید مثلاً: کروئلا! می‌تونید حتی فقط آن را «OCD بدجنس» بنامید. برای نمونه بگویید: «OCD از تو می‌خواد که دوباره دست‌هات رو بشوری» یا «OCD به تو می گه که سه بار کلید برق رو بزنی».
به فرزندتون بگید: «OCD دوباره سعی میکنه تو رو فریب بده» یا از او بپرسید: «آیا “آدم بدجنسه” توی ذهنت داره تو رو آزار میده؟». اجرای این راهکار واسه مقابله با وسواس فکری کودک، باعث میشه فرزندتون خودش رو از وسواسش جدا کرده و شرم و خجالت کمتری رو تجربه کنه و تصویر بهتری از خود رو در ذهنش شکل بده.
- رفتارهای اجباری مربوط به وسواس کودک را به تعویق بیندازید:
با مشورت و کمک روان‌شناس کودک، آرام‌آرام فرزندتون رو تشویق کنید که به‌تدریج اعمال اجباری که در اثر وسواس فکری ایجاد میشن رو به تعویق بیندازه، یا اون هارو تغییر بده. وقتی کودک به مرحله‌ای رسید که می‌تونست اون ها رو به‌طورکلی رها کنه از او بپرسید: «آیا اون چیزی که انتظار داشتی اتفاق افتاد؟» یا «آیا به همون اندازه که انتظار داشتی بد بود؟»
- برای کاهش وسواس کودک، خودگویی مثبت رو با او تمرین کنید:
در مسیر درمان وسواس فکری کودکان، هیچ‌وقت اثر تلقین رو دست‌کم نگیرین. می‌تونید با مشورت درمانگر فرزندتون، کودک رو تشویق کنید. مثلاً از کودک بخواید در زمان انجام راهکارهای مقابله با وسواس فکری، جملاتی مثبت رو در ذهن خود یا به‌صورت بلند تکرار کنه. مثلاً «من می‌تونم این کار رو انجام ندم یا جلوی انجامش رو بگیرم» یا «اگر این کار رو نکنم اتفاقی نمیفته».
- کودک را در مسیر غلبه بر وسواس فکری تحسین کنید:
فرزندتون در مسیر غلبه بر وسواس فکری، بیشتر از هر چیز نیازمند تحسینه. شما می‌تونید با اجرای راهکارهای مقابله با وسواس فکری کودک به فرزندتون کمک کنید. همچنین بهتره در خانه به همراه کودک، راه کارهایی رو که درمانگر آموزش میده تمرین کنید.
- برای وسواس‌های فکری کودک، جعبه نگرانی بسازید:
در این روش با کمک فرزندتون جعبه‌ای می‌سازید. با ساخت این جعبه کودک هر بار که جلوی رفتارهای اجباریش رومی‌گیره، نگرانی‌هاش رو از انجام‌ندادن این کارها یادداشت یا نقاشی میکنه و اون ها رو در جعبه میزاره. این کار به کودک شما کمک میکنه تا به‌جای اینکه روی افکار وسواسی تمرکز کنه، نگرانی‌های خودش رو جدا کنه. سپس در جلسه درمان وسواس فکری با روان‌شناسش در میان بزاره.
- در مسیر درمانی وسواس کودک، حمایت کنید و حمایت بگیرید:
دونستن این که تنها نیستید، میتونه در مسیر درمان وسواس فکری کودک و کاهش فشارهای ناشی از اون به شما کمک کنه. به اشتراک گذاشتن داستان‌های موفقیت‌آمیزتون با والدین دیگر میتونه به شما امید و اعتمادبه‌نفس بده. این فرایند، دوطرفه است. یعنی همان‌طور که حمایت می‌کنید، حمایت می‌گیرید. شما می‌تونید با یک جستجوی ساده در اینترنت یا مشورت با روان‌شناس کودکتون به والدین دیگه ای که با این مشکل روبه‌رو هستند دسترسی داشته باشید.
بیشتر بخوانید :اختلال پرخاشگری در کودکان
نحوه تشخیص وسواس فکری و عملی در کودکان چیست؟
پیش از اینکه بتونید واسه درمان وسواس اقدام کنین، باید وجود اون به‌صورت دقیق تشخیص داده بشه. در گام اول، شما باید به رفتارهای کودک خودتون دقت کنین؛ مشاهده برخی علائم وسواس فکری، مثل تشریفات قبل از خواب یا چک‌کردن مداوم تکالیف و یا شست‌وشوی بیش از حد دست‌ها، میتونه نشانه‌ای از ابتلای کودک یا نوجوان به انواع وسواس فکری باشه. لیست زیر به شما کمک میکنه، تا گام اول در تشخیص انواع وسواس فکری در کودکان رو به‌درستی پشت سر بذارین:
علائم اولیه انواع وسواس فکری در کودکان
وسواس توی انجام تکالیف مشق شب؛ درصورتی‌که کودک شما زمان زیادی رو صرف انجام تکالیف خودش میکنه، ممکنه به اختلال OCD مربوط باشه! حتی گاهی کودک، یک خط رو بارهاوبارها می‌خونه یا در حل یک مسئله ریاضی، اعداد رو با وسواس دنبال میکنه. در این صورت، باید به علائم او توجه بیشتری داشته باشید.
وسواس در حین خروج از خانه؛ اگه هنگام خروج از خونه، رفتارهای کودک‌ونوجوان شما مشکل‌ساز میشه، باید یکم بیشتر دقت کنین. مثلاً، ممکنه کودک شما بارهاوبارها، درها، پنجره‌ها و چراغ‌ها رو بررسی کنه. به‌طوری‌که در نهایت، منجر به عصبانیت اعضای خانواده میشه!
بیشتر بخوانید :اختلال اضطراب جدایی در کودکان
تأثیرات OCD در زندگی کودکان
همین‌طور که گفتیم اصلی‌ترین ویژگی OCD افکار وسواسی و رفتارهای وسواس‌گونه ست که تأثیرات زیادی در زندگی روزمره کودکان میزاره از جمله:
- انزوای اجتماعی: کودکان با وسواس‌های شدید ممکنه در برقراری ارتباط با همسالان که علایق اونها رو به اشتراک نمی‌گذارن، دچار مشکل بشن و این منجر به انزوای اجتماعی میشه.
- ناراحتی عاطفی: عدم توانایی در تحقق تمایلات وسواسی یا اختلال در روال‌ها می‌تواند باعث ناراحتی و اضطراب قابل‌توجهی در کودکان بشه.
- عدم رضایت: رفتارهای وسواس‌گونه این کودکان باعث نارضایتی خواهر و برادر و بحث و جدال بین اونها و حتی ناامیدی والدین میشه.
درمان اختلال وسواس فکری – عملی
اولین قدم برای درمان اینه که با یک متخصص بهداشت روان برای انجام ارزیابی صحبت کنید. ارزیابی متخصص تعیین میکنه که آیا اضطراب یا پریشانی کودک خاطرات یک واقعه ی آسیب‌زاست که واقعاًَ اتفاق افتاده، یا اینکه ترس او ناشی از افکار یا عقاید دیگه ای هست. متخصص همچنین باید تعیین کنه که آیا فرد مبتلا به وسواس فکری – عملی هست یا خیر.
درمان اختلال وسواس فکری – عملی میتونه شامل رفتاردرمانی و مصرف دارو باشه. رفتاردرمانی، به‌ویژه رفتاردرمانی شناختی، به کودک کمک میکنه تا افکار منفی رو به افکار مثبت‌تر و مؤثرتری تبدیل کنه که منجر به رفتار مؤثرتر و کارآمدتری میشه. رفتاردرمانی برای وسواس فکری – عملی میتونه بچه‌ها رو به تدریج و در محیطی امن در معرض ترسشان قرار بده؛ این کمکشون میکنه که یاد بگیرند در صورت انجام‌ندادن اون رفتارها، اتفاق بدی رخ نمیده و به‌این‌ترتیب، در نهایت اضطراب اونها رو کاهش میده.
روان‌درمانی و رفتاردرمانی برای نوجوانان دارای اختلال وسواس فکری به‌تنهایی میتونه مؤثر باشه، ولی بعضی از بچه‌ها با ترکیبی از رفتاردرمانی و مصرف دارو درمان میشن. خانواده‌ها و مدارس می تونن با مشارکت در روند درمان، به بچه‌ها در کنترل استرس کمک کنن و یاد بگیرند که چطوری حامیانه پاسخ بدن بدون اینکه به طور تصادفی احتمال بروز مجدد وسواس یا اجبار رو بیشتر کنن.
بیشتر بخوانید :اختلال لجبازی در کودکان
درمان اختلال وسواس فکری – عملی در نوجوانان
یکی از روش‌های اصلی درمان وسواس فکری در نوجوانان، روان‌درمانی فردیه. در این روش، نوجوان به همراه یک متخصص روانپزشک خوب به بررسی احساسات، افکار و رفتارهای خود می‌پردازه. هدف این درمان کمک به نوجوان برای درک بهتر مشکلاتش و توسعه استراتژی‌های مقابله با وسواس‌هاست. این نوع درمان میتونه به ایجاد اعتمادبه‌نفس و بهبود مهارت‌های اجتماعی کمک کنه.
باتوجه‌به تنوع و شدت وسواس فکری و عملی در نوجوانان، بهترین روش درمان معمولاً به شرایط خاص هر فرد بستگی داره. ترکیب روش‌های مختلف معمولاً مؤثرتر از استفاده تنها از یک روشه. تمرینات مدیریت استرس و ذهن آگاه یکی دیگه از روش‌های درمان وسواس فکری عملی در نوجوانان هستش. این تمرینات به نوجوانان کمک میکنه تا با احساسات منفی و وسواس‌های فکری خودشون مقابله کنند.
تکنیک‌هایی مثل مدیتیشن، تنفس عمیق و یوگا می‌تونند به کاهش سطح استرس و بهبود احساس کلی آرامش کمک کنند. این روش‌ها می‌تونند به نوجوانان ابزارهای مفیدی واسه مدیریت اضطراب و وسواس‌های فکری ارائه دهند.
نوروفیدبک یکی دیگه از روش‌های غیرتهاجمی و مؤثر در درمان وسواس فکری نوجوانان هستش. این تکنیک به نوجوانان آموزش میده که چه جوری فعالیت مغز خودشون رو کنترل کنند و به آرامش برسند. توی این روش، اطلاعات مربوط به فعالیت مغز به‌صورت فوری به فرد ارائه میشه و این امکان رو فراهم میکنه که فرد یاد بگیره چجوری به تنظیم بهتر فعالیت‌های مغزی خودش برس.
درمان خانگی وسواس فکری کودکان و نوجوانان
از قدیم بعضی از گیاهان دارویی رو واسه درمان وسواس استفاده میکنن و میتونین از این گیاهان به‌عنوان درمان مکمل استفاده کنین:
- یکیش گل گاو زبانه: از دم‌نوش گل‌گاوزبان میتونین واسه کنترل اضطراب و افکار وسواسی استفاده کنین. واسه درست‌کردن این دم‌نوش، کافیه مقداری از اون رو توی یه لیوان آب جوش بریزین و پنج دقیقه روی حرارت ملایم قرار بدین و بعدش صاف کنی و بنوشین.
- دومیش دارچین و چای دارچینه: دارچین یه گیاه فوق‌العاده عالی واسه درمان وسواسه. برای تهیه‌ی یه چای‌دارچین اثربخش، میتونین مقداری چوب دارچین رو داخل قوری بریزین و یه لیوان آب جوش به اون اضافه کنین. بعد از پنج تا هفت دقیقه چای شما دم کشیده و همه چیز واسه درمان وسواس با دارچین آماده ست.
- عرق کاسنی: یکی دیگه از درمانای سنتی وسواس، خوردن عرق کاسنی یک تا دومرتبه در روزه. علاوه بر گیاهانی که گفتم لیمو، گل ختمی، گل بنفشه، ریواس، افتیمون و فرنجمشک هم توی درمان وسواس مؤثرند و می تونن به بهبود سریع‌تر فرد کمک کنن.
بیشتر بخوانید :اختلال اسکیزوفرنی در کودکان
دارو درمانی برای نوجوانان و کودکان دارای اختلال وسواس فکری
در درمان اختلالات روانی، هیچ‌وقت نمی‌تونیم یک دارو یا قرص روبه عنوان بهترین گزینه واسه درمان همه ی افراد انتخاب کنیم! اما بیشتر پزشکان اعصاب و روان، داروهای ضدافسردگی رو به‌عنوان اولین گزینه واسه درمان اختلال OCD تجویز میکنن. SSRIها و SNRI ها، رایج‌ترین داروهایی هستن که به کنترل علائم وسواس و بهبود خلق‌وخوی افراد کمک میکنن. اگر بخوایم لیست بهترین دارو برای وسواس فکری کودکان و نوجوانان نام ببریم، میتونیم به گزینه‌های زیر اشاره کنیم:
کلومیپرامین، در کودکان ده سال یا بیشتر استفاده میشه. فلووکسامین در کودکان هشت سال یا بیشتر استفاده میشه. فلوکستین در کودکان هفت‌ساله یا بیشتر استفاده میشه. سرترالین در کودکان شش سال یا بیشتر استفاده میشه.
اگر به دنبال بهترین متخصص اعصاب و روان برای درمان اختلال وسواس فکری و عملی در کودکان با متد نوین نوروفیدبک و بیوفیدبک هستید با ما در مطب روانپزشکی دکتر فرامرز ذاکری در ارتباط باشید.